از آیات قرآن کریم روایات استفاده می شود که در بین نمازهای شبانه روز، نماز صبح از اهمیت خاصی برخوردار است. صبح زمانی است که بارها قرآن به آن اهمیت داده و سوگند یاد کرده است. مانند: «أَقِمِ الصَّلاهَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلى غَسَقِ اللَّیْلِ وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کانَ مَشهُوداً»[۱]، نماز را از زوال خورشید (هنگام ظهر) تا نهایت تاریکى شب [نیمه شب] برپا دار و همچنین قرآن فجر [نماز صبح] را، چرا که نماز صبح، مشهود (فرشتگان شب و روز) است.
از جمله سؤالاتی که پدر و مادرها می‌پرسند، این است که ما با نماز صبح بچهها چه کنیم؟ بیدار شدن بچهها خیلی سخت است، با چه شیوهای آنان را به نماز صبح علاقهمند کنیم؟
خواب یکی از نعمت‌های خدا و برای آرامش انسان است. قرآن کریم می‌فرماید: «وَ جَعَلْنا نَوْمَکُمْ سُباتا»[۲]، خواب را برای آرامش شما قرار دادیم. یا در سوره روم می‌فرماید: «وَ مِنْ آیاتِهِ مَنامُکُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ»[۳]، این خواب شما در روز یا شب از نشانه‌های پروردگار است. انسان احتیاج دارد به استراحت، ولی خوب بیدار شدن از خواب شیرین هم مهم است. مخصوصاً بیدار شدن از خواب برای عبادت، قرآن می‌فرماید: کسی که در دل شب پهلویش را از رختخواب میکند و به عبادت می‌ایستد، پاداش چنین کس را جز خدا نمی‌داند. «تَتَجافى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ فَلَا تَعْلَمُ نَفْسٌ مَا أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّهِ أَعْیُنٍ جَزَاءً بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ».[۴] از این معلوم میشود از برخاستن برای عبادت، کار سختی است. معمولاً کارهای سخت پاداش‌های بزرگ دارد.
حالا با بچهها چه کنیم؟ پیامبر عظیم الشأن اسلام صبح‌ها که بلند می‌شدند، بچه‌هایش را با بوسیدن و با نوازش کردن بیدار میکردند. با مهربانی و محبت نه با تندی و خشونت و فریاد! بچهها باید خاطره‌ی خوشی از نماز صبح کودکی خود داشته باشند.
خانم زهرا مصطفوی دختر امام، چنین نقل میکند:
«حضرت امام غالباً دیگران را با عمل، نه با کلام، به ادای فرایض دعوت می کردند. همواره سعی داشتند کلام حق را با حلاوت و شیرینی و آرامش و ملاطفت قرین سازند. هرگز در این خصوص به عتاب متوسل نمی شدند و عبادت خدا و انجام واجبات را در نظر دیگران سنگین و طاقت فرسا جلوه نمی ساختند. همسرم به جهت عادت خانوادگی، دخترم را از خواب صبحگاهی بیدار می کرد و به نماز وا می داشت. امام وقتی از ماجرا خبردار شدند، برایش پیغام فرستادند که: چهرۀ شیرین اسلام را به مذاق بچه تلخ نکن.
این کلام آنچنان مؤثر افتاد و اثر عمیقی بر روح و جان دخترم به جای گذاشت که بعد از آن خودش سفارش میکرد که برای اقامه نماز صبح، به موقع بیدارش کنیم».[۵]
تقریباً همه ی فقیهان بر مسئله آماده سازی و تمرین کودکان در دوران کودکی نسبت به تکالیف عبادی تأکید کردهاند. فقیهان در کتاب های فقهی بابی با عنوان «احکام الصبی»، به اعمال عبادی کودکان غیربالغ و وظایف والدین در این رابطه اختصاص داده اند که از مجموع آنها این اصل مهم تربیتی استنباط میشود. در فقه آمده است پدر و جدّ پدری، شرعاً موظّف به تمرین دادن کودکان به عبادت می باشند. [۶]
ما باید با توضیح دادن نماز و بیان ارزش نماز و بیان ارزش خود بچهها که چه مقامی در پیشگاه خدا پیدا می‌کنند، کاری کنیم خود بچه مشتاق شده و از ما بخواهد صبح‌ها او را برای نماز بیدار کنیم.
امام صادق علیه السلام فرمود: چقدر خوب است در خانه‌ها فضایی باشد که وقتی یکی از اهل خانه بلند میشود نماز بخواند، صدایش را آرام آرام بلند کند و دیگران را هم بیدار کند. البته این مربوط به خانواده‌هایی است که با هم صمیمی هستند و نباید مردم آزاری باشد و رنجیدگی خاطر پیدا شود.
اکنون برای بیدار کردن صبح کودکان چند نکته و راهکار را تقدیم میکنم.
نکته اول: بچهها را شب زود شام بدهیم که در بیدار شدن صبح آنان تأثیر دارد.
نکته دوم: طوری برنامه ریزی کنیم که بچهها به اندازه کافی بخوابند. بچهها نیاز دارند هشت ساعت در روز بخوابند، معلوم است وقتی برنامه‌های تلویزیون تا پاسی از شب می‌گذرد، صبح بیدار شدن بچهها سخت است. برنامه‌های جذاب تلویزیون که در پایان شب پخش میشود میتوانیم تکرارش را در روز تماشا کنیم تا بچهها زود بخوابند، زود خوابیدن در زود بیدار شدن آنها تأثیر دارد.
نکته سوم: شب‌ها غذای با طبع سرد نخورند. غذای چرب و سنگین نخورند.
نکته چهارم : بچه را تشویق کنیم. رضا مصطفوی (نوه امام خمینی)، نقل میکند:
«من هر موقع پیش امام میرفتم، مرا تشویق به خواندن نماز میکردند. اولین روزی که برای نماز خواندن پیش امام رفتم، پنج ساله بودم و پشت سر امام هر کاری که امام میکردند من هم میکردم، امام دو سه تا کتاب به من دادند و این تشویقی شد که نمازم را ادامه بدهم».[۷]
نکته پنجم: اگر نماز صبحشان را نخواندند، آنها را به قضای نماز در روز بعد توصیه کنیم. مرتضی اشراقی (نوه امام خمینی)، چنین نقل میکند: «امام میپرسیدند: نماز خواندهاید؟ میگفتیم: بله، نماز ظهر را خواندهایم، ولی نماز صبح را خواب ماندیم. میگفتند: نماز صبح را خواب میمانید، میتوانید هر وقت که بیدار شدید، نماز صبح را بخوانید».[۸]
اینها توصیه‌هایی است که کارشناسان به ما می‌گویند.
نکته ششم: برای بیدار کردن کودکان در صبح، با تشویق و نوازش و بوسیدن، آنها را بیدار کنیم.
نکته هفتم : اگر سختشان بود، تا طلوع آفتاب فرصت هست، مدارا و ارفاق کنیم. به قول بزرگی، اسلام باید دین شیرین و آسان در ذهن بچهها باشد.
نکته هشتم : بیدار کردن بچهها برای نماز صبح خیلی مهم است، ولی ظرافت دارد. شب از بچهها اجازه بگیریم که عزیزم، اجازه می‌دهی فردا صبح بیدارت کنم؟ یک تفاهمی با آنها برقرار کنیم تا مشترکاً این دستور و فرمان خدا را نهادینه کنیم. من یادم هست شیرینی نماز صبح را از مادرم دارم. کمتر از ده سال داشتم، مرا نوازش میکرد و صبح‌ها مرا بیدار میکرد و وضو می‌گرفتیم و به مسجد می‌رفتیم. پدر و مادرها در شیرینی دین خیلی نقش دارند.
[۱]. اسراء، ۷۸.
[۲]. نبأ، ۹.
[۳]. روم، ۲۳.
[۴]. سجده، ۱۶و۱۷.
[۵]. پدر مهربان، میریان، ص ۸۳.
[۶]. توضیح المسائل، مسئله ۱۳۸۹.
[۷]. پا به پای آفتاب، ج ۱، ص ۲۲۸.
[۸]. پدر مهربان، میریان، ص ۷۰.